Śmierć pracownika to trudny moment, który wywołuje wiele emocji zarówno wśród bliskich, jak i współpracowników. Oprócz wymiaru osobistego, wiąże się również z pewnymi formalnościami prawnymi i finansowymi. Rodzina zmarłego może mieć prawo do świadczeń takich jak odprawa pośmiertna czy inne należności majątkowe wynikające z umowy o pracę. Warto wiedzieć, jakie obowiązki ciążą na pracodawcy oraz jakie prawa przysługują osobom uprawnionym. W tym wpisie przyjrzymy się szczegółowo regulacjom prawnym, które określają te kwestie. Wyjaśnimy również, kto i w jakim zakresie może ubiegać się o należne świadczenia.
W związku ze śmiercią pracownika pracodawca musi rozważyć czy po stronie członków rodziny tego pracownika wystąpi prawo do tzw. odprawy pośmiertnej.
Zgodnie bowiem z art. 93 Kodeksu pracy, rodzinie przysługuje od pracodawcy odprawa pośmiertna, przy czym rodzina rozumiana jest jako:
- małżonek;
- inny członek rodziny (tj. dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione, przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, a także rodzice), który spełnia warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Odprawę dzieli się w częściach równych pomiędzy wszystkich uprawnionych. Odprawa jest zależna od stażu pracy u danego pracodawcy i wynosi:
- jednomiesięczne wynagrodzenie, jeżeli pracownik był zatrudniony krócej niż 10 lat;
- trzymiesięczne wynagrodzenie, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 10 lat;
- sześciomiesięczne wynagrodzenie, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 15 lat.
Zgodnie z brzmieniem art. 93 Kodeksu pracy, wyłącznie małżonek uzyskuje zatem odprawę bezwarunkowo, natomiast a członek rodziny nabywa ją tylko wtedy, gdy jest uprawniony do renty rodzinnej.
W myśl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, dzieci zmarłego pracownika są uprawnione otrzymania renty rodzinnej:
- do ukończenia 16 lat;
- do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia (jeżeli osiągnęły 25 lat, będąc na ostatnim roku studiów to przedłuża się do zakończenia tego roku studiów);
- bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2.
W związku z tym dorosłe dzieci pracownika będą uprawnione do odprawy pośmiertnej jeżeli jeszcze się uczą i mają poniżej 25 lat lub są niezdolne do pracy.
Natomiast warunkiem nabycia prawa do odprawy pośmiertnej przez rodzeństwo jest przyjęcie go na wychowanie i utrzymanie najpóźniej na rok przed śmiercią pracownika (chyba że śmierć była następstwem wypadku) oraz brak prawa do renty rodzinnej po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją – brak możliwości zapewnienia im utrzymania lub ustanowienie zmarłej pracownicy opiekunem przez sąd. Z kolei rodzice zachowują prawo do odprawy pośmiertnej, jeżeli zmarły pracownik bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania a ponadto, jeśli spełniają warunki dotyczące wieku, niezdolności do pracy lub wychowywania dzieci uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym pracowniku przewidziane dla małżonka, czyli:
- w chwili śmierci pracownika rodzic osiągnął wiek 50 lat lub był niezdolna do pracy albo
- wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa, uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym pracowniku, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole – 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej.
(art. 71 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1631 ze zm.)
Prawo do renty rodzinnej nabywa również rodzic, który osiągnął wiek 50 lat lub stał się niezdolny do pracy po śmierci pracownika, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób wymienionych w pkt 2 powyżej.
Obowiązek ustalenia liczby osób uprawnionych do odprawy pośmiertnej, wysokości tego świadczenia oraz jego wypłata osobom uprawnionym spoczywa na pracodawcy. Oznacza to, że pracodawca nie może uzależniać wypłaty świadczenia od wydania przez organ rentowy ZUS decyzji o przyznaniu członkom rodziny zmarłego pracownika innym niż małżonek renty rodzinnej. Rekomendowanym rozwiązaniem jest zatem wysłanie do potencjalnych uprawnionych np. rodziców oraz rodzeństwa zmarłego pracownika oświadczenia, które pozwoli ustalić, czy mają oni prawo do odprawy pośmiertnej.
Trzeba także dodać, że prawo do odprawy pośmiertnej, będąc uprawnieniem osobistym ściśle określonych członków rodziny zmarłego pracownika, nie wchodzi w skład masy spadkowej po zmarłym pracowniku. Oznacza to, że w przypadku braku osób uprawnionych do takiej odprawy pracodawca nie wypłaca jej żadnej innej osobie, choćby legitymowała się prawomocnym stwierdzeniem nabycia spadku po zmarłym pracowniku.
Śmierć pracownika powoduje także, że wszystkie należności wynikające z tytułu stosunku pracy, które nie zostały wypłacone do dnia śmierci pracownika, przechodzą po jego śmierci – jako prawa majątkowe wynikające z tego stosunku – w równych częściach, na małżonka oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Natomiast w razie braku takich osób prawa te wchodzą do spadku (art. 63[1] § 2 Kodeksu pracy).
Przez prawa majątkowe po zmarłym pracowniku, w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego i Trybunału Sprawiedliwości, rozumie się:
- wynagrodzenie za pracę, wynagrodzenie za okresy niewykonywania pracy, wynagrodzenie należne w przypadku zwolnień od pracy, świadczenia kompensacyjne będące formą rekompensaty z tytułu dodatkowych kosztów poniesionych przez pracownika w związku ze świadczeniem pracy (należności z tytułu podróży służbowych, ryczałty za używanie własnego środka lokomocji, własnych narzędzi pracy czy własnej odzieży roboczej), odszkodowania (za przedmioty zniszczone lub utracone w wyniku wypadku przy pracy, z tytułu nierównego traktowania w zatrudnieniu, mobbingu, nieprawidłowego rozwiązania stosunku pracy, niewydania świadectwa pracy) oraz nagrody jubileuszowe i odprawy (emerytalne i rentowe, z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn niedotyczących pracownika), jeśli pracownik nabył prawo do tychże świadczeń za życia, a nie zostały one spełnione przez pracodawcę do chwili śmierci uprawnionego (III PK 123/13, wyrok Sądu Najwyższego z 10 czerwca 2014 r.),
- ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany urlop wypoczynkowy (C-118/13, wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 12 czerwca 2014 r.).
Jeżeli doszło do zmiany wynagrodzenia, należy dokonać jego wyrównania. Wyrównanie wynagrodzenia, które nie zostało wypłacone pracownikowi, również stanowi jego prawo majątkowe i należne jest tej samej osobie/osobom, które są uprawnione do otrzymania wynagrodzenia i innych należności ze stosunku pracy zmarłego pracownika.
W przypadku praw majątkowych mówimy o tym samym katalogu uprawnionych co w przypadku odprawy pośmiertnej. Chodzi bowiem o małżonka oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Uwagi poczynione do tych uprawnionych powyżej tj. w odniesieniu do odprawy pośmiertnej znajdą tu zatem w pełni zastosowanie.
Dopiero w razie braku osób uprawnionych do nabycia praw majątkowych po zmarłym pracowniku prawa te przechodzą na spadkobierców i podlegają dziedziczeniu na ogólnych zasadach prawa spadkowego określonych w Kodeksie cywilnym. Przykładowo jeżeli zmarły pracownik nie był w związku małżeńskim, dzieci nie spełniają warunków do uzyskania renty rodzinnej i nie ma innych osób uprawnionych do jej uzyskania (np. rodzice, rodzeństwo), należności ze stosunku pracy mogą pobrać spadkobiercy legitymujący się aktem poświadczenia dziedziczenia albo prawomocnym postanowieniem sądu ws. stwierdzenia nabycia spadku.
Należy w tym miejscu ponownie podkreślić, że prawem majątkowym wskazanym w art. 63[1] § 2 Kodeksu pracy nie jest jednak wyżej omówiona odprawa pośmiertna, która jest prawem majątkowym przysługującym pierwotnie osobom trzecim, tj. wybranym członkom rodziny zmarłego pracownika, nie zaś zmarłemu pracownikowi. Odprawa należy się zatem wyłącznie małżonkowi oraz osobom uprawnionym do otrzymania renty rodzinnej.
Podążając za wskazanym przykładem, jeżeli zmarły pracownik nie był w związku małżeńskim, nie ma innych osób (jak dzieci, rodzice czy rodzeństwo) spełniających warunki uzyskania renty rodzinnej, to osoba, która uzyskała prawomocne postanowieniem sądu ws. stwierdzenia nabycia spadku, nie otrzyma odprawy pośmiertnej. Do masy spadkowej podlegającej dziedziczeniu nie wchodzi bowiem ta odprawa.
Na koniec należy dodać, że śmierć pracownika nie wstrzymuje wszczętej egzekucji komorniczej. Stosowne potrącenia są dokonywane z praw majątkowych przysługujących członkom rodziny zmarłego
Zapraszamy na najbliższe wydarzenia organizowane przez C&C Chakowski & Ciszek:
OPTYMALIZACJA CZASU PRACY – CZYLI OPTYMALIZACJA KOSZTÓW NA UMOWIE O PRACĘ (KLIKNIJ)
DELEGOWANIE PRACOWNIKÓW DO SZWAJCARII – SZANSE I WYZWANIA (KLIKNIJ)
AKADEMIA OUTSOURCINGU PROCESOWEGO (KLIKNIJ)