W praktyce zdarza się, iż działające w zakładzie związki zawodowe stają przed problemem właściwego zastosowania przepisów o wyborze społecznego inspektora pracy (SIP). Poniższe rozważania dotyczyć będą wybranych problemów i wątpliwości związanych z procedurą wyboru SIP w zakładzie pracy. W szczególności zaprezentowane zostaną problemy związane z pluralizmem związkowym.
Związkowa kontrola nad SIP
Zgodnie z art. 1 ustawy o społecznej inspekcji pracy z dnia 24 czerwca 1983 r. (Dz. U. 1983, nr 35, poz. 163), społeczna inspekcja pracy jest służbą społeczną pełnioną przez pracowników, mającą na celu zapewnienie przez zakłady pracy bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz ochronę uprawnień pracowniczych, określonych w przepisach prawa pracy.
Ponadto zgodnie z art. 2 tej ustawy społeczna inspekcja pracy reprezentuje interesy wszystkich pracowników w zakładach pracy i jest kierowana przez zakładowe organizacje związkowe. Wynika, więc z wyżej powołanego przepisu, iż to działające w zakładzie pracy związki zawodowe sprawują wyłączną kontrolę nad SIP. Zdaniem K. Barana SIP „jest kierowana przez związki zawodowe. Wybory społecznych inspektorów pracy przeprowadzają zakładowe organizacje związkowe na podstawie uchwalonych przez siebie regulaminów”.
Wyłączny wybór pracowników
Należy nadmienić, iż zgodnie z art. 6 ust 1 i 6 ustawy o SIP społecznych inspektorów pracy wybierają i odwołują tylko i wyłącznie pracownicy zakładu pracy. Sam proces wyboru SIP przeprowadzają zakładowe organizacje związkowe na podstawie uchwalonych przez siebie regulaminów wyborów. Należy wskazać, iż w oparciu o wyżej przywołane przepisy pracodawca nie może w żaden sposób skutecznie wpływać na proces wyboru SIP. Zgodnie z wykładnią literalną powyższej regulacji tylko i wyłącznie pracownicy danego zakładu mają bierne i czynne prawo wyborcze w zakresie wskazanym w ustawie o SIP. Należy także nadmienić, iż wybory SIP mogą być przeprowadzone tylko i wyłącznie z inicjatywy działających w zakładzie zakładowych organizacji związkowych. Również w tym zakresie ustawodawca nie przewidział dla pracodawcy żadnej roli sprawczo-organizacyjnej.
Ponadto zasadnym wydaje się powołanie w tym miejscu fragmentu postanowienia Sądu Najwyższego z 9 listopada 1995 r. zgodnie, z którym „wybór społecznego inspektora pracy przez pracowników zakładu pracy (art. 6 ust. 6 ustawy z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy – Dz.U. Nr 35 poz. 163 ze zm.) nie podlega żadnej kontroli zewnętrznej.”. Sąd w uzasadnieniu stwierdził także, iż „społecznych inspektorów pracy powołują i odwołują pracownicy zakładu pracy.
Ustawodawca nie przewidział w tym zakresie żadnej kontroli zewnętrznej – ani o charakterze nadzoru administracyjnego, ani sądowego – i nie należy traktować tego jako przeoczenia, czy też niedopowiedzenia, lecz jako świadome dążenie do tego, by wybór społecznego inspektora pracy leżał tylko i wyłącznie w gestii pracowników danego zakładu i by żaden czynnik zewnętrzny w procesie wybierania takiego inspektora nie brał udziału. Jeśli pracownicy zakładu np. na wniosek organizacji związkowej – uznają, że wybór inspektora został dokonany nieprawidłowo, lub też, że inspektor źle wywiązuje się ze swych obowiązków, mogą zawsze (art. 7 ust. 1 i 2 ustawy o SIP) odwołać go z tej funkcji i przeprowadzić nowe (uzupełniające) wybory. W każdym jednak razie decyzja zebrania pracowników co do wyboru społecznego inspektora pracy jest ostateczna i podważanie jej przez jakikolwiek organ zewnętrzny należałoby – w świetle wyraźnego stanowiska ustawodawcy – uznać za naruszające prawo”.
Podobne twierdzenie możemy także znaleźć w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3 sierpnia 2006 r., w którym Sąd uznał, że „kontrola zgodności z prawem wyboru społecznego inspektora pracy nie należy do kompetencji sądu pracy”.
Mając powyższe twierdzenia na uwadze, należy stwierdzić, iż wyboru SIP mogą dokonać tylko i wyłącznie pracownicy zakładu. Jednakże to działające w zakładzie zakładowe organizacje związkowe mają wyłączną możliwość zorganizowania i przeprowadzenia wyborów SIP zgodnie z przyjętym regulaminem wyborów. Sposób i wyniki przeprowadzonych w ten sposób wyborów nie podlegają żadnej kontroli zewnętrznej pracodawcy, sądu pracy, Państwowej Inspekcji Pracy lub innych organów władzy publicznej.
Wydaje się, iż nawet uzasadniona merytorycznie próba kontroli wyborów SIP przez pracodawcę (czyli podmiot nieuprawniony) może oznaczać naruszenie przepisów ustawy o SIP. Zgodnie z jej art. 22 ust 1, kto działając w imieniu zakładu pracy narusza przepisy niniejszej ustawy, a w szczególności uniemożliwia działalność społecznego inspektora pracy, podlega karze grzywny do 2500 zł. Powyższe twierdzenie nie przeczy możliwości zastosowania w takiej sytuacji art. 7 ustawy zgodnie, z którym SIP może być odwołany na wniosek działających w zakładzie organizacji związkowych lub przynajmniej jednej piątej wszystkich pracowników zakładu.
Prawo wyborcze
Zgodnie z art. 6 ustawy o SIP społecznych inspektorów pracy wybierają i odwołują pracownicy zakładu pracy, a więc tylko oni posiadają czynne prawo wyborcze. Należy zaznaczyć, iż prawo to posiadają wszyscy pracownicy zatrudnieni aktualnie w zakładzie pracy, bez względu na ich przynależność związkową.
W ramach rozważań dotyczących wyborów SIP warto również wspomnieć o tzw. biernym prawie wyborczym, a więc ustawowych ograniczeniach dotyczących wybieralności na funkcję zakładowego SIP. Zgodnie z art. 5 ustawy o SIP społecznym inspektorem pracy może być pracownik danego zakładu pracy, który jest członkiem związku zawodowego (jakiegokolwiek związku działającego w zakładzie) i nie zajmuje stanowiska kierownika zakładu pracy lub stanowiska kierowniczego bezpośrednio podległego kierownikowi zakładu. Należy nadmienić, iż zgodnie z art. 5 ust 2 zakładowe organizacje związkowe mogą postanowić, że społecznym inspektorem pracy może być również pracownik zakładu nie będący członkiem związku zawodowego. Oczywiście taka sytuacja jest możliwa tylko w przypadku wspólnego postanowienia w tym zakresie wszystkich zakładowych organizacji związkowych.
Ponadto zgodnie z art. 5 ust 3 ustawy SIP powinien posiadać niezbędną znajomość zagadnień wchodzących w zakres działania społecznej inspekcji pracy, a więc w szczególności zasad BHP i przepisów prawa pracy. Zakładowy społeczny inspektor pracy powinien posiadać co najmniej pięcioletni staż pracy w branży, do której zakład należy, i co najmniej dwuletni staż pracy w danym zakładzie. W odniesieniu do powyższych wymogów biernego prawa wyborczego SIP trzeba zaznaczyć, iż nie można ich traktować w kategorii bezwzględnego zakazu kandydowania na zakładowych SIP osób niespełniających odpowiednich wymogów stażu pracy (ogólnego i zakładowego).
Należy także wskazać, iż osoby, które świadczą pracę na ,b>innej podstawie niż stosunek pracy, np. na podstawie umowy zlecenia, nie posiadają ani czynnego, ani biernego prawa wyborczego.
Problem pluralizmu związkowego
W odniesieniu do procedury wyboru SIP należy rozważyć także problem związany z zakładami pracy, w których działa ,b>więcej niż jedna zakładowa organizacja związkowa. Wydaje się, iż zgodnie z literalnym brzmieniem art. 2 ustawy SIP jest kierowana przez „zakładowe organizacje związkowe”. W oparciu o wykładnię językową wyżej wskazanego przepisu można stwierdzić, iż skoro ustawodawca używa tutaj liczby mnogiej to oznacza, że prawo do kierowania SIP mają wspólnie wszystkie działające w zakładzie zakładowe organizacje związkowe. Podobnie twierdzi B. Skulimowska uznając, iż „w sytuacji, gdy w zakładzie działa kilka organizacji związkowych, kierują one społeczną inspekcją wspólnie”.
W odniesieniu do problemu wyborów SIP należy dokonać podobnej wykładni wyżej przywołanego przepisu art. 6 ust 6 ustawy o SIP. Zgodnie z nim „wybory społecznych inspektorów pracy przeprowadzają zakładowe organizacje związkowe”. Należy zaznaczyć, iż powyższy przepis przewiduje pośrednio konieczność współdziałania zakładowych organizacji związkowych w procesie organizacji i przeprowadzenia wyborów SIP.
Ponadto warto również przytoczyć w tym kontekście twierdzenie T. Rutkowskiego, iż „organizatorem wyborów społecznych inspektorów pracy są zakładowe organizacje związkowe. Organizacje te powinny opracować (uchwalić) wspólny regulamin wyborów SIP (…) Tak, więc przy organizacji wyborów społecznych inspektorów pracy najważniejsza jest umiejętność osiągnięcia porozumienia między związkami zawodowymi, co do zasad przeprowadzenia wyborów”.
Podsumowując tę część rozważań, można stwierdzić, iż działające w zakładzie organizacje związkowe powinny dojść do porozumienia w zakresie regulaminu wyborów SIP, szczegółów technicznych wyborów SIP, a także zasad kontroli nad SIP. Należy zaznaczyć, iż szczegóły techniczne wyboru SIP (procedura zgłaszania kandydatów, zasady i forma głosowania, zasady zliczania głosów, ogłaszanie wyników wyborów itp.) powinny znaleźć się w regulaminie wyborów SIP uzgodnionym wspólnie przez zakładowe organizacje związkowe.
Gdyby jednak doszło do wyboru SIP w wyborach zorganizowanych niezgodnie z przepisami ustawy o SIP (np. w przypadku braku zgody, czy współdziałania w tym zakresie wśród wszystkich organizacji zakładowych), ich wyniki nie będą podlegać żadnej kontroli zewnętrznej pracodawcy, sądu pracy czy też Państwowej Inspekcji Pracy. W świetle zaprezentowanego powyżej orzecznictwa Sądu Najwyższego, nieprawidłowo wybrani społeczni inspektorzy pracy będą mogli zostać odwołani jedynie w sposób określony w art. 7 ust. 1 i 2 ustawy tj. na skutek wniosku organizacji związkowych lub 1/5 pracowników.
Zapraszamy na szkolenia z tematyki prawa pracy organizowane przez C&C Chakowski & Ciszek:
